Tanınmış və mistik tarixi abidə – Qız qalası, İçəri şəhərin ərazisində yerləşir və şəhərin rəmzinə çevrilib. Şərqdə analoqu olmayan unikal memarlıq abidəsi.
Qız qalası sahil qayasında yerləşir və boz silindr formasında inşa olunub. Hündürlüyü – 28 m, diament – 16.5 m. Divarların eni 5 m aşağı hissədə, yuxarı hissədə isə 4 m. İçəridə qala 8 hissəyə bölünüb , onları dolama daş pilləkanlar birləşdirir. Qalanın içərisində 21 m dərinliyində quyu var.
Daşdan inşa olunan “gözəl” özündə bir çox sirlər saxlayır. Sirlərdə biri isə – bu binanın tikilməsində məqsəd nə idi. Qız qalasının ölçüləri və yaşayış üçün lazımı şəraitlərin olmaması onun inşa olunmasının məqsədini sual altına qoyur.
Əsl “Xanım” kimi Qız qalası öz yaşını bildirmir və inşa olunma tarixi sual altındadır. Çox güman islam dövründən öncə olub. Bunu aşağıda yerləşən dini mərasiminə aid quyular göstərir. Daha bir sübut isə Abbas İslamovun araşdırmalarıdır. Araşdırmaya əsasən bildirilib, 22 dekabr (bir çox mədəniyyətlərin ehtiram etdiyi gündə) günəşin çıxdığı zaman günəş şüaları mərkəz pencərə daxil olurlar daha sonra isə digər yuxarıda yerləşən pencərələrə. Bu qala günəş ilə əlaqədər inşa olunub.
Bəzi mənbələrdə qeyd olunub ki, qala alov ibadətxanası üçün nəzərdə tutulmuşdu, zoorostrizm daxması, rəsədxana, lakin bu versiyalardan heç biri ciddi tənqidə gətirib çıxartmadı.
12ci əsrdə Qız Qalası ən iri və güclü qala kimi nəzərdə tutulurdu, 13-19 əsrlərdə mayak kimi istifadə olunurdu, 1964 ildə muzey kimi fəaliyyət göstərirdi, 2000 ci ildə isə YUNESKO-nun siyahısına daxil oldu
YAŞ
Əsl Xanım kimi Qız qalası öz yaşını qizli saxlayır və inşa olunma tarixi hələdə sual altındadır. Çoxları deyir ki Qız qalası 12ci əsrdə ərsəyə gəlib. Çünkü qalanın xaricində yerləşən yazı ilə daş lövhənin yaşıdır. Lakin bu lövhə daha gec ərsəyə gəlub, çünki səliqəsiz şəkildə qalaya sanki əlavə olunub, özüdə əsas girişdə yox hardasa yan hissədə.
Bəzi alimlər qalanın yaşını tikintidə istəfadə olunan mayənin yaşı ilə müəyyənləşdirirdilər. Və yaranma tarixini 1 ci əsrə təxmin edirlər. Bəziləri isə tikintidə istifadə olunan daş ilə müəyyənləşdirirdilə- yani hardas 9cu əsr.
Məşhur tarixçi S. B. Aşurbəyli söylədi ki , tikinti 1ci əsrdə olub. M.A. Nəbiyevin sözlərinə görə isə – 6ci əsr. Həmçinin D.A. Axundovun versiyasına əsasən tikinti 6cı əsrdə (eramızdan əvvəl) baş tutmuşdu.
Azərbaycan memarlığının tarixçisi L.Bretanitskiy bildirdi ki, Qız Qalasının tikintisi iki hissədən ibarət idi. 13.7 m hündürlüyə kimi – 5-6 əsrlərdə, yuxarı hissə isə 12ci əsrdə. Yeganə fakt odur ki illər ötür lakin Qız Qalası öz xarici gözəlliyini itirməyib və bir çox əfsanələr qalanın gözəllliyini daha cazibədər edir.
Əfsanələr
Bir çox əfsanələrin yaranması Qız qalasının sırf yaşına görə yox həmçinin adına görədir. Azərbaycanda və ümumi Şərqdə, “Qız” adı digər bir çox qalaların adında istifadə olunub və “tunc” mənasını daşıyır.
Qız Qalasına aid ən çox yayılan əfsanələrdən biri isə şahın öz doğma qızına vurulması və evlənmək niyyətində olmağı barədədir. Qız bu nigah barədə düşünəndə dəhşətə gəlirdi və atasının fikrini dəyişmək üçün ondan qala tikdirməsini xahiş elədi və tikinti bitənə kimi gözləməsini istədi. Qala hazır olanda şah öz fikrini dəyişmədi. Və qız qalanın yuxarısından özünü dənizə atdı
Сюжет этой легенды полюбился многим художникам и поэтам. В 1923 г. известный азербайджанский драматург Джафар Джабарлы написал поэму «Девичья башня». Первый советский фильм, созданный в Азербайджане в 1924 г., также основывался на сюжете легенды. «Девичья башня» называется и первый азербайджанский балет, созданный Афрасиябом Бадалбейли в 1940 г. А вот одно из стихотворений азербайджанского поэта Расула Рзы, посвящённое Девичьей башне:
Əfsanə yerli şairlər və rəssamlar tərəfindən çox sevildi. 1923 ildə məşhur azərbaycanlı dramaturq Cəfər Cəbbarlı “Qız Qalası” adlı poema yazdı. İlk sovet kinosu Azərbaycanda 1924cü ildə ərsəyə gəldi və həmçinin bu əfsanəyə əsasən çekildi. “Qız Qalasının” adı 1940 ildə Afrəsiyab Bədəlbəyli tərəfindən ərsəyə gələn baletə də verildi.
Bu günə kimi, Qız Qalası bir çox turistləri özünə cəlb edir, rəssamları, şairləri və dramaturqları ruhlandırır. Bəlkə gözəl qalanın sirlərini açmaq sizə nəsib olacaq?